Çocukluk döneminde tedavi edilmeyen Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) yetişkin dönem de devam eden bir problem olarak karşımıza çıkıyor. Çocuklarda daha çok aşırı hareketlilik, yetişkin dönemde ise dikkat eksikliği ve buna bağlı işlevlerin yetersizliği daha da barizleşiyor. Gerek eğitim gerekse iş hayatını olumsuz etkileyen bu durum, okulun terki, iş seçiminde hatalar, kuralsızlık, karar vermede bozukluk, işleri organize etme ve yetiştirmede zorlanma, fazla sayıda hatalı iş yapma, iş arkadaşları ile kötü ilişkiler ve sık yapılan iş kazaları gibi pek çok şeye sebep olabiliyor.
Tüm bunlar sık sık iş değiştirilmesine hatta kovulmaya varabiliyor. Oysa suç oranları, şiddet, bağımlılık ve sosyal bozukluklar ile ilişkili olabilen DEHB, her yaşta tedavi edilebiliyor. Yetişkin dönem DEHB konusundaki sorularımı konularının önde gelen uzmanları yanıtladı.
ABD Harvard Tıp Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Joseph Biederman, Bengi Semerci Enstitüsü’nden Prof. Dr. Bengi Semerci, Mount Sinai Tıp Merkezi’nden Prof. Dr. Jeffrey Newcorn ile DEHB hakkında konuştuk.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu nedir?
Prof. Dr. Bengi Semerci: Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, nörogelişimsel bir sorundur. Bebeklikten başlayarak erişkin döneme uzanan bir süreç izler. Bireyin farklı yaşlarında farklı bulgular gösterir. Kaygı bozukluğu, anksiyete başta olmak üzere birçok hastalıkla birlikte görülebilir. Tedavi edilmediği zaman ciddi bireysel kayıp ve sorunların yanı sıra iş, evlilik, sosyal yaşam gibi alanlarda ciddi problemlere, suç ve bağımlılık gibi toplumsal sorunlara neden olabilir.
Yetişkin dönemde DEHB bireyi nasıl etkiler?
Prof. Dr. Bengi Semerci: DEHB, bireyin genel sağlık, iş seçimini, iş performansını etkileyen bir durumunu etkiler. Bu herkese olacağı anlamına gelmese de DEHB’in kişinin performansı üzerinde doğrudan etkisi bulunur. Bir çalışmada, DEHB olan 4-12 yaş arası erkek çocuklar 21-23 yaşına değin izlenmişlerdir. Bu çocukların %41’inin en az bir kez işten kovulduğu yüzde 26’sının iş bulamadığı saptanmıştır. Yetişkin dönemde DEHB, iş performansında yüzde 4-5 oranında düşüşle de ilişkilendirilmiştir.
DEHB olan bireyler genellikle iş hayatında organize olamama, doğru karar verememe, dürtüsellik nedeniyle iş arkadaşları ile sürtüşmeler yaşama, geç kalma, kuralsızlık, yapılması gerekenleri unutma, sık sık hata yapma, işe gitmeme gibi sorunlar yaşayabilirler. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bireyler onlardan istenen şeyi anlamakta güçlük yaşayabilirler. Formları doldurmak gibi işlerde ekstra zamana ve yardıma ihtiyaç duyabilirler. Randevuları hatırlayamayabilirler.
Benzeri sorunlar sosyal hayatı da olumsuz etkiler. Bu bireylerin ilişki ve evlilikleri olumsuz yönde etkilenebilir. Yapılması gerekenleri unutma, isteklerini erteleyememe ve dürtüsellik nedeniyle eşi ile daha fazla tartışmaya girme, gereksiz risk alımı ve alınan kararların sonunun düşünememe, kötü bütçe yönetimi, aldığı sorumluluğu eksiksiz ve düzgün yerine getirememe sosyal iletişim problemlerine yol açarak hayatın her alanını etkiler. Bunların sonucu olarak suça karışma, trafik veya iş kazası nedeniyle can kaybı, maddi riskler sonucu kendilerine ve aileye verilen zarar gibi pek çok olumsuz durum da görülebilmektedir.
Prof. Dr. Biederman: Çocukluktan yetişkinliğe bireyin hayatı boyunca devam eder. Okul ve iş hayatını etkiler. Sosyal yaşamda zorluklar yaşanmasına sebep olur. Ergenlerde ve yetişkinlerde işlenen suç oranları, DEHB ile ilişkili bulunmuştur. Aynı şekilde bağımlılıkla da ilişkilidir. Ayrıca yapılan araştırmalar, trafik kazaları ile DEHB arasında yüksek oranda bir bağlantı olduğunu göstermiştir. Dikkati toplayamama, karar verme aşamasında yanlış yapma kazalara zemin yaratır.
DEHB tedavisi ile bu durumdan kurtulmak mümkün mü?
Prof. Dr. Newcorn: DEHB’den kaynaklanan bozuklukları tedavi edebiliyoruz. Yetişkin dönemde yaşanan olumsuzluklar, kişinin yaşamını etkilemeyecek düzeyde ve birey bunları kontrol edebildiğini düşünüyorsa sadece destek alarak devam edebilir. Tedavi alıp almayacağı kişinin bireysel kararıdır. Fakat bu kararı yetişkin dönem DEHB, konusunda çalışan bir hekim tarafından bilgilendirildikten ve sonuçlarını tartıştıktan sonra vermesi uygun olur. Duruma göre uygulanabilecek çeşitli tedavi yöntemleri yetişkinler için de mevcut.
Hamilelikte sigara kullanımı çocukta DEHB’e sebep olabilir mi?
Prof. Dr. Newcorn: Hamilelikte sigara kullanımı çocukta DEHB olma riskini arttırmak ile ilişkili bulunmuş olmasına karşın sebebin sigara içimi gibi çevresel bir faktör mü yoksa anne adayının genetiğiyle mi ilgili olduğu halen tartışmalı bir konudur. DEHB konusunda genetik faktörün, çevresel faktörden daha önemli olabileceğini gösteren bazı araştırmalar var.
Doğru tedavi yaklaşımı nedir?
Prof. Dr. Newcorn: DEHB tedavisinde, davranışsal terapiden pek çok farklı ilaca kadar değişen değişik tedavi türleri var. Belirtileri gidermede en etkili yöntem ilaç tedavisidir. Genellikle ilaç ve terapi birlikte uygulandığında daha etkili bir tedavi söz konusudur.
Sorunun çözümü için neler yapılmalı?
Prof. Dr. Bengi Semerci: Sorunsuz çalışmak, kendinizi verimli ve iyi hissetmek, iş yeriniz ve arkadaşlarınız tarafından onaylanmanın yolu bir an önce sorununu tanımlamak ve bir hekimde doğrulatmak olmalıdır. Sonrasında bir yandan tedaviye devam ederken öte yandan bireyin, sosyal ve iş hayatını gözden geçirerek bazı düzenlemelerin yapılması gerekebilir.
